Qıfılbənd

Qıfılbənd aşıqların deyişmə zamanı təqdim etdikləri şeir nümunələridir. Lakin bəzən ustad aşıqlar deyişmə səhnəsi olmadan belə repertuarlarını zənginləşdirmək üçün qıfılbənd nümunələri yaradır və səmimiyyətə söykənən münasibətlər zəminində onu aça biləcək aşıqları gözləyirlər.

Adından da göründüyü kimi, qıfılbənd söz düyününü elmlə, bilgi ilə açmaq mənasına gəlir. Qoşma, təcnis, müstəzad, müxəmməs, hətta divani ölçüsündə söylənilir. Qıfılbənddən aşıqlar bilik və istedadlarını, obrazlı təfəkkürlərini üzə çıxarmaq məqsədilə istifadə etdikləri üçün ona aşıq şeirinin tapmacası, bilməcəsi də deyilir. Adətən toyxanalarda və xüsusi məclislərdə xiridarların alqışları ilə ifa olunur. İki aşıq deyişdiyi zaman biri qıfılbənd deyir, o biri onun cavabını söyləyir. Qıfılbənd aşığın dünyagörüşünü, dini və dünyəvi bilik potensialını, dünyaya və insanlara baxışını ifa etdiyi üçün onu cavablayan tərəfdən də dərindən düşünmək tələb edir.

El məclislərində aşıqların deyişməsi zamanı yerindən və şəraitindən asılı olaraq qıfılbəndlərdən istifadə olunmuşdur. Deyişmə özlüyündə ikili çalara malikdir. Birincisi, adi təsvir və ya tərənnüm səpgili şeirləşmələr, yəni hər hansı bir rədif üzərində şeir demək, oxumaq və yaxud göndərmək. Bu üsul çox geniş yayılmışdır. Təkcə aşıqlarda yox, el şairlərində, meyxana ustalarında da belə nümunələrə istənilən qədər rast gəlmək olar. İkincisi, deyişmə səhnəsində öz savadını, biliyini, intellektual tutumunu xalq qarşısında, dinləyici auditoriyasında sərgiləmək. Bu tipli deyişmələrdə artıq qıfılbəndlərə müraciət olunur ki, bu proses aşıq sənətinə xasdır. Aşıq sazın, musiqinin müşayiəti ilə nəzm formasında suallar qurur, tərəf müqabili də nəzm formasında suallara cavab verir. Deyişmə növbəli şəkildə davam edir və suallar qarşısında aciz qalan aşığın bağlanması ilə sona çatır. Qıfılbəndə bağlama deyilməsi bununla bağlıdır. Suallar bağlı qıfıla bənzədilir, gərək açarını tapıb açasan. Aça bilməyən aşıq da bağlanmış hesab olunur. Bu tip deyişmənin bir özəlliyi də odur ki, şeir parçaları (bəndlər) bədahətən deyilir, bu məqamda deyilən bəndlərin sazla müşahidə olunması aşığın az da olsa fikirləşə bilməsinə vaxt qazandırır, şərait yaradır. Hətta belə bir adət varmış ki, bağlanan aşıq öz sazını bağlayan aşığa təhvil verərmiş. Qalib gələn aşıq bəzən sazı sahibinə qaytarıb ustad qulluğunda daha çox dərs almağı tövsiyə edərmiş.

Qıfılbəndlər əsasən dini mövzuda olur, ancaq dövrün siyasi ideologiyasına görə mövzular dəyişə də bilir. Məsələn, Sovet işğalından sonra məişət, təbiət və fəsillərlə bağlı qıfılbəndlərin sayı daha da artmışdır. Azərbaycan aşıq ədəbiyyatında Dədə Kərəmlə Dədə Yedigarın, Xəstə Qasımla Ləzgi Əhmədin, Valehlə Zərnigarın, Aşıq Ələsgərlə Şair Vəlinin məşhur qıfılbəndləri mövcuddur. Klassik aşıqların repertuarında həm dini, həm də dünyəvi bilikləri özündə əks etdirən çox sayda nümunələrə rast gəlirik. Aşıq Ələsgərin “Yetər”, Aşıq Dollu Mustafanın “Hey”, Göyçəli Aşıq Musanın “Ay fələk”, Şəmkirli Aşiq Hüseynin “Var” rədifli qıfılbəndləri bu qəbildəndir.