Zoonimik əfsanələr

Azərbaycan folklorunun ən qədim janrlarından olan əfsanələrin böyük bir qismini flora və fauna – heyvanların, quşların, bitkilərin, həşəratın yaranması, onlara məxsus müəyyən əlamət və davranışların formalaşmasının izah olunduğu mətnlər təşkil edir. Bu mətnlər heyvan və quşların insanlardan yaranması haqqında qədim təsəvvürlərin izlərini daşıyır. Şanapipik, hop-hop, kəklik quşunun yaranması, qaranquşun quyruğunun haça olması, kəkliyin ayağının qanlı olması, hörümçəyin müqəddəsliyi haqqında əfsanələr Azərbaycanda ən geniş yayılmış əfsanə nümunələridir. Bu mətnlərə görə, heyvanlar və quşlar vaxtilə insan olmuş, sonradan heyvana çevrilmişdi. Çevrilmələr nağıllar üçün də xarakterikdir, amma nağıllarda müxtəlif heyvanların cildinə girən qəhrəman əvvəlki şəklinə qayıda bilirsə, əfsanələrdə geriyə dönüşü olmayan çevrilmədir.

Çevrilmə əfsanələrdə mükafatlandırma və ya cəzalandırma şəklində təqdim olunur. Birinci variantda çevrilmə personajların öz diləyi ilə gerçəkləşir və onları biabır olmaqdan, düşmən əlinə keçməkdən, başlarına gələcək digər pis hadisələrdən qurtarır. Məsələn, şanapipik haqqında əfsanədə saçını yuyan gəlin qayınatasının onu görməsindən həya edib Allahdan onu quşa döndərməsini diləyir. Darağı da saçında qaldığı üçün şanapipiyin başındakı pipik də həmin daraqla əlaqələndirilir. Başqa bir əfsanədə isə deyilir ki, turac əvvəlcə bir xanımın yanında çalışan qulluqçu qız imiş. Xanımın darağı ilə saçını daradıqdan sonra darağı boxçaya büküb, taxçanın üstünə qoyur. Darağın yerini unudan qulluqcu, xanımın onu oğurluqda günahlandıracağından ehtiyat edib Allahdan onu quşa döndərməsini diləyir. Darağın taxçada olması sonradan yadına düşür və deyilənə görə, o vaxtdan da turac quşu “xanım, taxçada-boxçada, xanım, taxçada-boxçada” deyə oxuyur. İkinci variantda isə çevrilmə müəyyən əxlaq normalarının, davranış qaydalarının pozulması nəticəsində baş verir.

Əxlaqi və izahedici funksiya daşıyan əfsanələrin bir çoxu İslam dini ilə bağlıdır. Bu tip əfsanələrdə heyvanların və quşların, onlara məxsus müəyyən əlamətlərin yaranması peyğəmbərlərə, İslam şəxsiyyətlərinə bağlanır. Belə əfsanələr içərisində qoyunun qarnının ac olması, hörümçəyin müqəddəsliyi haqqında təsəvvürlər daha geniş yayılmışdı. Qoyunun qarnının ac olması haqqında əfsanədə deyilir ki, çoban qoyunları örüşdən gətirdikdən sonra Süleyman peyğəmbər onların danışığına qulaq asır və qoyunların çobanın onları doyunca otarmamasından şikayətləndiyini görür. Növbəti gün peyğəmbər çobanın paltarını geyinib özü qoyunları otarır. Onların dalınca dağı-dərəni gəzir, daha yaxşı otlasınlar deyə onları evə bir qədər də gec gətirir. Amma qoyunları axura salanda bu dəfə onlar daha çox şikayətlənirlər. Onda peyğəmbər qoyunları qarğayır ki, görüm qarnınız tox, gözünüz ac olsun. Dalınıza düşən insan da yorulmasın. Deyilənə görə, o vaxtdan qoyun nə qədər otlasa da, gözü doymur. Hörümçəyin müqqəddəsliyi isə mağaranın önünə tor çəkərək peyğəmbəri gizləməsi ilə izah olunur.

Bu süjetlərin bir qismi (məsələn, hörümçəyin müqəddəsliyi və s.) dini ədəbiyyatın təsiri ilə formalaşsa da, əksəriyyəti ənənəvi süjetlərin İslam şəxsiyyətlərinin adına bağlanması nəticəsində yaranmışdı. Bu mətnlər insanların dini inanclarını müəyyən etməklə yanaşı, həm də ibrətamiz məzmun kəsb etmiş, onların hərəkət və davranışlarının müəyyənləşməsində, heyvanlara, quşlara, həşərata qarşı baxışlarının formalaşmasında mühüm rol oynamışdı. Bu gün də insanların müxtəlif canlılara qarşı rəftarı, davranışı ənənədən gələn həmin təsəvvürlər əsasında formalaşır. Məsələn, bu gün də evdə hörümçək gördükdə onu öldürməzlər, bir şeyin üstünə alıb çölə buraxarlar.

Əfsanə süjetləri həm də nağıl repertuarının genişlənməsində yaxından iştirak edir. “Süleyman və kirpi”, “Quş sümüyündən ev” kimi bir çox dini nağıllar əfsanələrin epikləşməsi nəticəsində formalaşmışdı.