Zəncirvari nağıllar

Azərbaycan şifahi ənənəsində bu gün də yaşadılan zəncirvari nağıllar beynəlxalq aləmdə kumul​yativ nağıllar, ingilislərdə “formula tales”, almanlarda “ketten​mar​chen”, fransızlarda "ran​dounes" kimi müxtəlif terminlərlə ifadə olunmasına baxmayaraq bir-birinə yaxın mənanı ifadə edir. Tədqiqatçılar bu qrupu adlandırar​kən çox vaxt onun struktur xüsusiyyət​lə​rin​dən çıxış edirlər. Zəncirvari nağılların struk​tu​ru​ müəyyən fəaliy​yətin təkrarı üzərində qurulur.

Bu nağıllar olduqca sadə bir kompozisiyaya malikdir. Nağılların ekspozisiya hissəsi əhəmiyyətsiz və yaxud adi həyat hadisəsi üzərində qurulur. Birə damdan yıxılıb ölür, sərçə koldan kola atlanan zaman ayağına tikan batır, milçəyin qarnı kola ilişib cırılır və s. Daha sonra zəncirləmələr hissəsi gəlir. Zəncirləmələri yaradan səbəblər müxtəlifdir. Bunlardan biri əşyaların dəyiş​di​ril​​mə​sidir. Dəyişmə ya azalan, ya da artan istiqamətdə aparı​lır. Artan istiqamətdə aparılan dəyişmə zamanı hər dəfə əldə edilən əşyanın dəyəri bir qədər artır. Məsələn, “Cik-cik xanım” (TR 2021*) nağılında sərçənin ayağına tikan batır. Sərçə tikanı qarıya verib çörək alır, çörəyi çobana verib qoyun alır, qoyunu toy yiyə​sinə verib gəlin alır, gəlini aşığa verib saz alır. “Dəyişmə” (TR 2008*) nağı​lın​da isə zəncir​ləmə azalan istiqa​mət​də gedir və hər yeni həlqə qoşul​duq​da əldə edilən əşyanın dəyəri bir qədər azalır. Kəndli baza​ra satmağa inək aparır. İnəyi keçiyə, keçini qaza, qazı arpaya dəyişir və axırda evə bir torba turşu ilə qayıdır. Bəzi nağıllarda isə zəncirləmə şikayət üzərində qurulur. “Milçək” (TR 2021C*) nağılında milçəyin qarnı qaratikan koluna ilişib cırılır. O, koldan inəyə, inəkdən qurda, qurd​dan ovçuya, ovçu​dan qarıya şikayət edir. Qarının onun xahişini yerinə yetir​məsi ilə zəncirləmə bu dəfə əks istiqamətdə inkişaf edir və nağıl zəncirləməni yaradan səbəbin aradan qaldırılması ilə, yəni kolun milçə​yin qarnını tikməsi ilə tamamlanır.

Zəncirvari nağıllarda süjet, bir qayda olaraq, şən qəza ilə bitir. Məsələn, “Cik-cik xanım” nağılı sərçənin qoz ağacının altında oturub saz çalarkən başına qoz düşməsi ilə, “Küpənin nağılı” küpənin daşa çırpılıb parçalanması və oğurladığı qozların dördbir tərəfə dağılması ilə tamamlanır.

Zəncirvari nağıllar formasına, ifa tərzinə görə iki qrupa ayrılır:

1. Formulvari zəncirləmələr.

2. Epik zəncirləmələr.

Formulavari nağıllarda zəncirləməni təşkil edən həlqələr eyni sintaktik qəliblər üzərində qurulur. Sadəcə, hər yeni həlqə qoşulduqda sintaktik qəliblər bir qədər genişləndirilməklə yenidən təkrarlanır. Bura “Bit və birə”, “Doğulmamış uşağın taleyi üçün ağlama” kimi nağıllar daxildir. Epik zəncirləmələrdə isə zəncirləmə eyni epik həlqələr əsasında qurulur, amma bu həlqələrin sintaktik ifadəsi bir-birindən fərqlənir. Bu nağıllar, digər nağıl qrupunda olduğu kimi, sakit təhkiyə ilə söylənir. Bura “Dəyişmə”, “Tıq-tıq xanım” və digər nağıllar daxildir.

Zəncirvari nağıllar ilk dəfə V.Y.Prop​pun “Kumul​ya​tiv nağıllar” adlı məqaləsində müs​təqil qrup kimi araşdırmaya cəlb olunmuş, daha sonra E.A.Kos​t​​yuxin heyvanlar haqqında nağılların tip və formala​rından bəhs edərkən zəncirvari nağıllara toxunmuş, onların kompo​zisiya xüsusiyyətlərindən bəhs etmişdi. Hər iki araş​dı​rıcı məhz struktur xüsusiyyətlərindən çıxış edərək bu qrupu digər nağıllardan fərqləndirməyə çalış​mışdı. E.A.Kost​yuxinə görə, zən​cirvari nağıllar heyvanlar haqqında nağılların sadə​ləş​dirilməsi və uşaq auditoriyasına uyğunlaş​dırıl​ması nəti​cə​sində yaran​mış​dı. Süjetlərin təfsilatdan uzaqlaşması, təhkiyə hissəsinin mümkün qədər qısal​dılması, statik element​lərin kənarlaş​dı​rıl​ma​sı nağıla dinamiklik gətirmiş və onu dialoq​lara çevirmişdi.

Azərbaycanda zəncirvari nağıllara dair 12 süjet müəyyənləşdirilmişdi ki, onların da doqquzu beynəlxalq, üçü yerli süjetlərdən ibarətdir. Son illər bölgələrdən toplanmış folklor örnəkləri arasında “Küpənin nağılı”, “Uşaq və noxud” kimi yeni zəncirvari nağıl nümunələrinə də rast gəlirik.