Deyimlər

Azərbaycan şifahi ənənəsində özünəməxsusluğu ilə seçilən deyimlər xalqın kosmoqonik təsəvvürlərindən tutmuş mərasimləri, etiqadları, dünyagörüşü, adət-ənənələri, tarixi və etnoqrafiyası ilə sıx bağlı olub milli düşüncədə və xalq ruhunda mühüm yer tutur. Hər bir folklor örnəyi gerçəklik əsasında yaranır. Gerçəklik onu seyr edən insan tərəfindən ilkin mənada qavranır, lakin ona müxtəlif fərdi yanaşmalar ola bilər. Bəzən hökm, o cümlədən nəsihət, tövsiyə tipli mətnlərdən atalar sözü və məsəllər; bənzətmə, o cümlədən də təsvir, rişxənd və kinayə məzmunlu mətnlərdən deyimlər əmələ gələ bilir. Deyimlər gerçəkliyin ilkin məna qatından çıxaraq rəmzi məna daşıyan bənzətmə məzmunlu mətn növüdür. Folklorşünas A.Xəlil də bu məqama toxunur: “Deyimlər gerçəkliyin insan şüurunda məqsədyönlü şəkildə işarələndiyi xüsusi sistemdir. Bu sistem insan və gerçəklik əlaqələrinin zəngin və çeşidli situasiyalarını ehtiva edir”.

Hər bir deyimin yaranması üçün müəyyən situasiya olmalıdır. Buna görə də deyimləri çox vaxt izahsız başa düşmək mümkün olmur. Atalar sözü və məsəllərdən fərqli olaraq deyimlər forma baxımından da sanki natamam, yarımçıq görünür. Şəki-Zaqatala regionuna aid “Qara şüyüd, boz duman” deyiminin işlənmə yerini, məqamını və mənasını anlamadan formasını da qəbul etmək çətindir. Məlum olduğu kimi, rəngli əşya islananda, nəmlənəndə rəngi tündləşir. Eynilə boz duman gələndə, hava nəmli olanda bütün yaşıl rəngli bitkilər, o cümlədən də iynəyarpaqlı, dik gövdəli şüyüd nəmlənir və onun solğun yaşıl rəngi tündləşir, hətta qaraya çalır. Bu deyimdə kirpiklər şüyüd yarpaqlarına, göz yaşları boz dumana bənzədilir, kirpiklərin göz yaşından islanması və rənginin daha da qaralması metaforik şəkildə ifadə olunur.

Deyimlərin əksəriyyəti insanla bağlı olur, buna baxmayaraq, əşya, təbiət və digər hadisələrlə bağlı yaranan deyimlər də yox deyil. Deyimləri daşıdığı funksiyalara görə aşağıdakı kimi təsnif etmək mümkündür:

1. Təsvir əlaməti daşıyan deyimlər: “Bir küyülə yeddi tülkü girən gecədir” (Yəni hava elə soyuqdur ki, bir balaca yerə yeddi tülkü sığınıb); “Ata kol yabası” (Yəni balaları üçün hər işi görür); “Yıxılı evin dirəyi” (çox bacarıqlı qız, gəlin haqqında deyirlər).

2. Rişxənd, kinayə əlaməti daşıyan deyimlər: “Xəşili daşıb” (tez evlənmək istəyən adama deyilir); “Qoydu tirin gözünə” (təhsilini yarımçıq qoyan adam haqqında deyilir); “Nehrənizi qaynarlayırsınız” (çox çay içən adama deyilir).

Yayılma arealına görə deyimləri üç qrupa bölmək olar:

1. Bütün bölgələr üçün xarakterik deyimlər: (Burada yalnız dialekt fərqləri özünü göstərir): “Ala itdən məşhurdur” (hər yanda məşhur olan, hamının tanıdığı adam barəsində deyilir) deyimi Ağbaba, Qaraqoyunlu, Dərələyəz bölgəsində “Ala itdən manşır”, Güney Azərbaycanda isə “Ala itdən məəruf” şəklində işlənməkdədir.

2. Bir neçə bölgə üçün xarakterik deyimlər: Güney Azərbaycanda qudalar, yaxud ər-arvad arasında narazılıq olardısa, “Dalınca kəlləqənd göndərməmişdim ki?! rişxəndli deyimi Qarabağda “Qəndbaşımı göndərdim?!” şəklində, Şəki-Zaqatala bölgəsində isə “Sənə qırmızı alma göndərməmişdim ki?!” şəklində işlənməkdədir. Bu deyim Qazax, Gəncə, Tovuz və s. bölgələrdə işlənmir.

3. Bir bölgəyə xas deyimlər: Muğanlılar “Qodu-qodu gülmək” deyimini lovğa, özündən razı adama deyirlər. Ağbaba bölgəsində “Ağ otdan balta sapı” deyimini bir işi başdansovdu, alayarımçıq edənə deyirlər. Şəki-Zaqatala bölgəsində “Vur, ölüm, ot ağlaya-ağlaya” deyimini insanı bezdirəndə, çıxılmaz vəziyyətdə qoyan məqamlarla bağlı deyirlər. Şəki-Zaqatala bölgəsində bir evə qonaq gələndə şəxsin həmin evin yiyəsindən gözü su içmirsə, kinayə ilə: “Qazanı qazanın içinə qoy”, yəni qonaq gəlib, ona çox çeşidli yeməklər bişir, deyirlər.