Qohum-əqrəba

Azərbaycanlıların qohumluq münasibətlərini Q.Cəfərov dilçilik nöqteyi-nəzərindən bioloji, sosioloji qohumluq terminləri kimi səciyyələndirir. Bioloji-sosioloji qohumluq terminlərinin iki kateqoriyası vardır: 1) Qan qohumluğu terminləri. 2) Nikah qohumluğu terminləri. Bunlar müstəqil mikrosistemlər əmələ gətirirlər.

Qan qohumluğu üzrə: ata, ana, baba, nənə (ulu baba, ulu nənə), oğul, qız, nəvə, nəticə, kötücə, yadıca, ötücə, yeddi arxadönən. Qan qohumluğuna habelə qardaş, qardaşoğlu, qardaşqızı, qardaşnəvəsi, əmi, əmioğlu, əmiqızı, əminəvəsi, əmizadə, bibi, bibioğlu, bibiqızı, bibinəvəsi, dayı, dayıoğlu, dayıqızı, dayınəvəsi, dayızadə, xala, xalaoğlu, xalaqızı, xalanəvəsi daxildir. Sosioloji qohumluq bildirən qohumluğa ögey nənə, ata, ana, dədə, ata (dan), nənə, ana (dan), oğul, qız, qardaş, bacı, əmi, bibi, dayı, xala sözlərini qeyd etmək olar.

Götürmə, yaxud qəbuletmə qohumluğa eyni anadan süd əmmiş, lakin faktiki olaraq bir-birinə süd qardaşı və yaxud süd bacısı hesab olunanlar daxildir. Müvafiq fərdlərin sırf sosioloji “qohumluğ”unu bildirmək üçün yerinə görə süd qardaşı və süd bacısı terminlərindən istifadə edilir. İkincisi, Azərbaycanda müvafiq dua oxutdurmaqla qardaş və bacı hesab edilmək adəti də dəbdə olmuşdur. Həmin adətlə əlaqədar olaraq siğə qardaşı və siğə bacısı terminləri meydana gəlmişdir (qardaşlıq, bacılıq).

Qohumluğa yaxın münasibət bildirən terminlər əsasən iki əsas kateqoriyaya mənsubdur: a) qohumluğaqədərki sosial vəziyyəti bildirənlər; b) qohumların ölümü ilə bağlı sosial vəziyyəti bildirənlər.

Aşağıdakı söz və ifadələr valideynin və həyat yoldaşının ölümü ilə əlaqədar yaranmış sosial vəziyyəti bildirir: yetim “atası, anası ölmüş uşaq”. Həmin sözün ata və ananın ölümü ilə əlaqədar olan dubletləri də vardır: atadan (dədədən) yetim, anadan (nənədən) yetim, atasız (dədəsiz), anasız (nənəsiz). Dul – arvadı ölmüş kişi, əri ölmüş qadın. Həmin sözün qadın barəsində işlədilən ərsiz mənasını bildirən söz vardır.

Nikah qohumluğu terminləri aşağıdakılardır: ər, arvad, qaynata, qaynana, qayın, qayınoğlu, qayınqızı, baldız, baldızoğlu, baldızqızı, kürəkən, gəlin, qardaşarvadı, yeznə, əmidostu, dayıdostu, bacanaq, elti, quda, günü və s. 

Göründüyü kimi, azərbaycanlıların ailəsı bir-biri ilə qohumluq və doğmalıq əlaqələri ilə bağlıdır. Etnoqrafik materiallara əsasən deyə bilərik ki, qohumluq münasibətlərinin iki cəhəti diqqəti cəlb edir: yaxın və uzaq qohumlar. Bu əlaqəyə daxil olan yaxın qohumluq münasibətləri doğmalıqla bağlıdır. Buraya atanın “familyası”ndan olan 3-4 nəsil həddində olan qohumlar daxildir.

Ata və ana “valideyn”lər adlanır. Uşaqlar – oğul, qız, qardaş və bacı kimi sözlərlə əvəz olunur.

Ana tərəfin qohumlarını təyin edən ümumi “ana qohumları” termini işlədilir. Ananın qardaşı dayı, bacısı xala adlanır. Atanın qardaşı əmi, bacısı bibi (mama) sözləri ilə ifadə olunur. Arvad tərəfin qohumları “arvad qohumları”, kişi tərəfin qohumları “kişi qohumları” adlanır.

İslam dininə görə bütün qohumlar şəriət, irsiyyət hüquqlarına görə üç qrupa ayrılır. Birinci qrupa ər, arvad, ata, ana, qız, baba, nənə, ata tərəfdən, hər tərəfdən doğma bacı, atabir bacı, anabir bacı, anabir qardaş, kişi xətti ilə nəvə daxildir və Qurana görə bu qrup vərəsəlik hüququna malikdir. İkinci və üçüncü qruplara isə digər qohumluq münasibətləri aiddir.

Azərbaycanda qohumluq münasibətləri el arasında əsasən qohum-qardaş, qohum-əqrəba, can-ciyərlər, simsarlar, əsabələr kimi ümumi terminlərlə izah olunur.