Gəraylı

Xalqımızın həyatını, milli təfəkkürünü, yaşayış tərzini, adət-ənənəsini özündə əks etdirən aşıq poeziyasının ən geniş yayılmış şəkillərindən biri olan gəraylı Azərbaycan xalq şeirində özünəməxsus qafiyələnmə sistemi və lakonik, yığcam lirik şeir forması ilə fərqlənir. 3-5-7 bənddən və hər misrası 8 hecadan ibarət olan bu lirik şeir şəklinin qafiyələnmə sistemi belədir: birinci bənddə misralar ya çarpaz qafiyələnir, ya da birinci, üçüncü misralar sərbəst, ikinci, dördüncü misralar həmqafiyə, sonrakı bəndlərin 1, 2, 3-cü misraları həmqafiyə, dördüncü misrası isə birinci bəndin sonuncu misrası ilə qafiyələnir. Şeirin son bəndində aşıqlar və ya şairlər öz adlarını söyləyirlər ki, həmin bəndə “möhürbənd” və ya “tapşırma bəndi” deyilir:

Nazlı yarın gül yanağı,

Yaraşıqdır xal üstünə.

İncə beldə gümüş kəmər,

Düzülübdür pul üstünə.

...Söyün ağlar zarı-zarı,

Getməz könlümün qübarı.

İtirmişəm nazlı yarı,

Durum, çıxım yol üstünə.

Gəraylı sözünün mənşəyinin Gəray tayfasının adı ilə bağlı olduğu ehtimal olunur. Salman Mümtaz bu haqda yazır: “Gəraylı elinin yaratdığı mənzuməyə gəraylı deyildiyi kimi, əfşarların qoşuqlarına da ovşarı deyirlər. Bu adlar ulusların, ellərin hünərləri və bacarıqları sayəsində yaradılmış şeirlərə, mənzumələrə verilən adlardır ki, bunların vasitəsilə hansı şerin hansı ulusa, elə nisbət olduğu meydana çıxır”.

Hecaların sayının az olması şeirə oynaqlıq, şuxluq gətirdiyi üçün aşıqlar gəraylıları, əsasən, oynaq, ritmik saz havalarının müşayiəti ilə oxuyurlar. “Azaflı dübeyti”, “Baş sarıtel”, “Baş dübeyti”, “Bəhməni”, “Başxanımı”, “Qarabağ dübeyti”, “Orta sarıtel”, “Sarıtel”, “Xançobanı” kimi şən aşıq havalarında gəraylılardan istifadə olunur. Həm məhəbbət, həm də qəhrəmanlıq hisslərinin tərənnümündə, qəhrəmanın daxili aləminin açılmasında aşıqlar bu şeir şəklindən geniş istifadə edirlər.

Aşıq ədəbiyyatında müəyyən inkişaf yolu keçmiş gəraylı şeir şəklinin yeni formaları arasında ən geniş yayılanı “Cığalı gəraylı”, “Sallama gəraylı”, “Mürvəti gəraylı”dır. “Cığalı gəraylı”nın şəkil xüsusiyyəti digər gəraylılarla eynidir, sadəcə misraların arasına cığanın əlavə olunmasına görə fərqlənir. “Sallama gəraylı”da isə dördüncü misranın yerində cığa işlədilir. Bu şeir şəklinə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış görkəmli saz ustası Molla Cümənin yaradıcılığında rast gəlinir. Aşıqların ən az müracət etdiyi “Mürvəti gəraylı”lar isə beyt şəklində qurulmasına görə digər gəraylılardan fərqlənir. Folklorşünas Mürsəl Həkimov gəraylının yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə “Əlif-lam gəraylı”, “Qaytarma gəraylı”, “Təcnis gəraylı”, “Nəqəratlı gəraylı”, “Dildönməz gəraylı”, “Gəraylı rübai” kimi 11 formasının olduğunu qeyd edir. Digərləri ilə müqayisədə bu gəraylı nümunələrindən aşıq poeziyasında çox nadir hallarda istifadə olunur.

XVI əsrdən başlayaraq yazılı ədəbiyyatda aşıq şeir şəkillərinə, o cümlədən gəraylı formasına daha çox müraciət edilmişdi. Aşıq şeirinin bu oynaq formasından yararlanan şairlər həm də xalq şeir üslubunun yazılı ədəbiyyatda möhkəmləndirilməsinə xidmət etmişlər. Şah İsmayıl Xətai, Əmmani, Qövsi Təbrizi, Saili, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, Qasım bəy Zakir və müasir Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığında gəraylı formasında yazılmış şeirlərə sıx-sıx təsadüf edilməkdədir.