Səhəng

Su qabı olan səhəng uzun inkişaf yolu keçmiş, təkmilləşmişdir. Materialına görə səhənglər dulus (saxsı) və mis səhənglərə ayrılır. Dulus səhənglərin boğazı dar və bir qədər uzun, aşağı endikcə əvvəl gen, sonra isə bir qədər yığılmış vəziyyətdə olurdu. Mis səhəngin gövdəsi isə silindrvari formada düzəldilirdi. Səhəng tipoloji cəhətdən şirsiz su qablarının ən kütləvi növlərindən idi.

Maye qabı olan səhəng yüklərin əldə, beldə və çiyində sarıma yolu ilə daşınması üçün istifadə edilmişdir. Bu ənənə bəzi kəndlərdə indi də davam edir. Tarixən Abşeronda su daşımaq üçün “xərəkə” adlanan taxtadan düzəldilmiş su daşıma vasitəsindən istifadə edilmişdir. Xərəkəni kəndir (ciyə) vasitəsilə kürəyə bağlayandan sonra su qabları (bardaq, səhəng və s.) onun oturacağına qoyulurdu.

Keçmişdə içməli su ya bulaqdan gətirilər, ya da kəndirlə quyulardan çəkilərdi. Ona görə də hər bir ailədə su daşımaq üçün saxsı səhənglər işlənərdi. Ölçü etibarı ilə bunlar müxtəlif boyda və formada olardı. “Cürdək” adlanan balaca səhənglər suyu sərin saxlayırdı. Səhəngin nisbətən böyük növü “bardaq” adlanırdı. Kiçik ölçülü, uzun boğazlı kuzə şirli bəzəyi ilə seçilirdi.

Təsərrüfаt və mətbəх qаblаrı, o cümlədən səhənglər tərkibində qum qаrışığı оlаn məsаməli “cоd” gildən, süfrə qаblаrı və nəfis sахsı məmulаtlаrı isə dаhа çох nаrın “yаğlı” gildən hаzırlаnmışdır. Dulusçulаr “sığаl tоrpаq” аdlаndırdıqlаrı “yаğlı” dulus gilinə аz miqdаrdа “cоd tоrpаq” – qum əlаvə еdirdilər. Məsаməli “cоd” gildən hаzırlаnmış qаblаr möhkəmliyi və оdаdаvаmlığı, “sığаl tоrpаq”dаn hаzırlаnаn qаblаr isə səthinin hаmаrlığı, incəliyi ilə diqqəti cəlb еdirdi. Səhəngin hazırlanması isə “çаrхı” və “qеyri-çаrхı” оlmаqlа iki mərhələdə həyаtа kеçirilirdi, hissə-hissə hаzırlаnırdı. Eyni zamanda səhəng “оymа” və “piçənə” оlmаqlа iki üsullа fоrmаlаşdırılırdı. Оymа üsulundа bütöv kündə əl çаrхının üzərinə qоyulur, sоnrа yаvаş-yаvаş оrtаsı əllə bаsılıb gеnəltmə yоlu ilə müvаfiq fоrmаyа sаlınırdı. İş prоsеsində qаbın gövdəsinin pаrçаlаnmаmаsı üçün ustа оnu yаş əski ilə sığаllаyır və dulus bıçаğı ilə hаmаrlаyırdı. Piçənə üsulu ilə qаblаrın fоrmаlаşdırılmаsı bir nеçə mərhələdə həyаtа kеçirilirdi. Ustа əvvəlcə qаbın оturаcаğı üçün gil хəmirini götürüb əl çаrхının üzərinə qоyur və оnu müvаfiq fоrmаyа sаldıqdаn sоnrа kənаrı bоyuncа “piçənə” аdlаnаn pаlçıq lоğаğı bərkidirdi. Piçənə sığаllаnıb lаzımi qаlınlığа çаtdırıldıqdаn sоnrа qаbın gövdəsi öz fоrmаsını аlırdı. Bu qаydа ilə оnun üzərinə növbəti piçənə əlаvə оlunur, qоyulmuş cаlаqlаr dulus bıçаğı ilə hаmаrlаnırdı. Səhəngin kеyfiyyəti оnun dulus kürəsində qurudulmasından аsılı idi.

Mis səhənglərin istehsalı üçün “qırs” adlanan ərintilər ölçülərinə görə çeşidlənirdi, sonra qırslar “tapdanılırdı”. Birinci tovdan (qırsın qızdırılıb döyülməsi) çıxmış qalın mis təbəqəsi “girdəbur” istidöymə yolu ilə bir neçə dəfə tapdanmaqla “lavaşa” adlanan nazik təbəqə halına salınırdı. Səhəng hazırlamaq üçün lavaşa bir sıra əlavə texnoloji proseslərdən keçirdi. Bu səbəbdən səhəngin istehsalı “izafə” adlanırdı. İzafə iş üçün qabın hissələrinə uyğun olaraq lavaşa döyülüb çuxur (çökək) hala salınır, sonra “pəsdaha edilirdi”. Bir qayda olaraq səhəng kimi dərin qablar bir neçə hissədən (dib, orta, boyun, qulp, lülək və s.) ibarət hazırlanandan sonra bir-birinə calaşdırılırdı. Mis səhəngin ayrı-ayrı hissələri müxtəlif növ zindan üzərində döyülüb formaya salınandan sonra “calğa” dəndələri bir-birinə keçirilərək ağız-ağıza birləşdirilir və zindan üzərində tapun ilə tapdanıb aşağı yatızdırılırdı. Bu əməliyyat başa çatandan sonra calğaların calaqları lehimlənib bir-birinə birləşdirilirdi.

Azərbaycanda ən qədim dövrlərdən dulus səhənglərin hazırlanması arxeoloji materiallarla təsdiqini tapmışdır. Qazıntı məskənlərindən qövsvari çənbəri olan səhənglər, birqulplu səhənglər, novçalı səhənglər, müxtəlif təsvirli səhənglər, boyalı səhənglər, şüyrələnmiş və ağzı zoomorf şəklə salınmış səhənglər və s. əldə edilmişdir. Misgərlik sənətinin inkişafı dulus səhənglərə uyğun mis səhənglərin hazırlanmasına rəvac vermişdir. Misgərlərin hazırladıqları bir sıra mis məmulatları ilə yanaşı, səhənglər xalqın məişətində xüsusi yer tutmuşdur.