Laylalar

Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığında laylalar, əsasən, qadınlar tərəfindən ifa olunan ən qədim poetik janrlardan biridir. Laylalar anaların körpələrini yuxuya vermək, oyatmaq, bəsləmək, əzizləmək, əyləndirmək, gəzdirmək, dilini açmaq və s. ilə əlaqədar oxuduqları nəğmələrdir. Qadınlar layla deyib uşağı yatırtmağa çalışarkən yaşadığı topluma aid özəllikləri də ona yansıtmağa çalışırlar. Laylalarda yemək-içmək, geyim, yaşama şəklinə aid məsləhətlərlə yanaşı, insanların bir-birləri haqqında düşüncələri də vardır. Laylalar ana və nənələr tərəfindən icra edildiyi üçün onların bir-birinə münasibəti, ailə fərdləri və qohum-əqrəba ilə bağlı dəyərləndirmələri də bu nümunələrdə öz əksini tapmışdı.

Folklorşünas P.Əfəndiyev laylaları uşaq folklorunun janrı kimi təqdim edir və göstərir ki, ”nənni və laylalar yalnız körpələri yuxuya vermək üçün deyil, həm də onların estetik tərbiyəsi üçün təsirli vasitələrdən biridir... Laylalar həzin musiqi sədaları altında oxunan beşik nəğmələridir. Bu nümunələr hələ dil açmamış körpələr üçün ahəngdar bir ritmlə oxunur. Çünki bu zaman uşaqlar yalnız mimika və hərəkətlərlə “danışırlar”. Ona görə də nənnilərin ilk nümunələrində musiqi və ritm üstünlük təşkil edir. Körpələri yuxuya verən sözdən çox ahəng və musiqi sədalarıdır. Burada ana, xala, bibi, nənələr çox zaman improvizasiyaya meydan verir, ifa zamanı laylaların yeni-yeni nümunələrini yaradırlar”.

Laylalar uşağı yatırmaq, yuxuya vermək məqsədilə oxunur. Xüsusi seçilmiş musiqi sədalı sözlərin astadan zümzümə ilə oxunması, ritmik səslər yuxunu tezləşdirir və şirinləşdirir. Ehtimal olunur ki, qadınlar laylaları əvvəllər beşik başında körpələri yuxuya vermək məqsədilə ifa etmiş, sonralar işlənmə dairəsi genişləndikcə mövzusu da dəyişib çoxalmışdı. Uşaqları yuxulatmaq üçün düzülüb-qoşulan laylalar maraqlı formaya malikdir. Belə ki, bu laylalar nəqəratla birlikdə oxunur, həm də əksər misraların əvvəlində, yaxud sonunda «laylay», «balam» ifadələri, eləcə də müxtəlif səs birləşmələri təkrarlanır.

Laylalar yığcamlığı, həyatiliyi, yadda qalımlığı və mövzusunun əhatə dairəsinin genişliyi ilə qadınların ruhuna başqa folklor janrlarından daha yaxındır. Bunun səbəbini aydınlaşdırarkən folklorşünas V.Vəliyev yazır: “Azərbaycan xalq poeziyasında laylaların çoxluğu və mövzu cəhətdən rəngarəngliyi göstərir ki, körpəyə arzu edilən xoşbəxtlik və səadət, ananın hiss və həyəcanları, insanın boya-başa çatması üçün dövrün ictimai, fəlsəfi və dini görüşləri laylalar vasitəsilə beşik başında əks etdirilmişdi”.

Bir sıra xalqların beşik mahnılarında “laylay” sözü müəyyən səs dəyişmələrinə uğrayaraq eyni mənada işlədilir. Abxazlarda “ley-ley”, çərkəzlərdə “lair-leir”, Dağıstan xalqlarında (ləzgi, tat, kumık) “lay-lay” və “ilalay” nəqəratı eyni məqamda – körpələri yuxuya vermək üçün oxunur. Tədqiqatçılar rus beşik nəğmələrində işlənən “люли-люли” nəqəratı ilə “lay-lay” (“ley-ley”, “leir-le-ir”, “ilalay”) arasında da müəyyən yaxınlıq olduğunu ehtimal edirlər.